Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν θαυμάσιοι άνθρωποι από πολλές απόψεις. Σε καμία άλλη περίοδο της ιστορίας και πουθενά αλλού στη γη οι άνθρωποι δεν ανέπτυξαν σε τέτοιο βαθμό τις ιδέες, τα οράματα, την πολιτική, δε στοχάστηκαν τόσο εξαντλητικά πάνω σε αυτά, δεν κατέκτησαν έναν τόσο υψηλό βαθμό συνειδητότητας!
Το σημαντικό για μας είναι ότι οι Έλληνες ανέπτυξαν όχι μόνο ένα φιλοσοφικό πλαίσιο ευνοϊκό για την αστρολογία αλλά και μία σχεδόν αστρολογική θεώρηση της ζωής! Και αυτό το πέτυχαν χωρίς να έχουν στη διάθεση τους κάποιο αστρολογικό υπόβαθρο, αλλά αποκλειστικά και μόνο χάρη στην υψηλή συνειδητότητα τους και στη διαπεραστική λογική τους!
Η βασική μου πηγή εδώ είναι η αγγλίδα αρχαιολόγος Jane Harrison. Η Harrison μελέτησε προσεκτικά κάποιες ιδιαίτερες μορφές στην αρχαία ελληνική λαογραφία αποκαλούμενες "ΚΗΡΕΣ" ("KΗΡ" στον ενικό). Κάποιες "Kήρες" απεικονίζονται σε αμφορείς και οι περισσότερες από αυτές μοιάζουν σαν άσχημες νεράιδες ή γιγαντιαίες μέλισσες με ανθρώπινο πρόσωπο. Πρέπει να θυμηθούμε ότι Έλληνες είχαν μια πολύ ισχυρή τάση να “ανθρωπομορφοποιούν” τα πάντα, από τους θεούς τους μέχρι και τις πιο αφηρημένες έννοιες. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, οι Κήρες είναι στην πραγματικότητα η ανθρωπόμορφη απεικόνιση κάποιων συγκεκριμένων εννοιών, κάποιων μικροσκοπικών οντοτήτων ή λεπτοφυών ενεργειών.
Δείτε για παράδειγμα στην παραπάνω φωτογραφία τον Ηρακλή να χτυπάει με το ρόπαλο του μία κακή Κήρα (η οποία έχει ένα γκροτέσκο, άσχημο πρόσωπο και θα μπορούσε να εκπροσωπεί από έναν παθογόνο ιό μέχρι και τις κακές "ενέργειες" ή "δονήσεις" που έρχονται απρόσκλητες και διαταράσσουν την καλή ατμόσφαιρα π.χ. σε μία παρέα). Σε κάθε περίπτωση, ο Ηρακλής εξοντώνει τον επικίνδυνο ιό ή τη συγκεκριμένη "αρνητική δόνηση"!
Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν κατ' εξοχή ελεύθεροι στοχαστές! Τα θρησκευτικά, πολιτικά και κοινωνικά συστήματά τους ήταν τέτοια που ενθάρρυναν την ελεύθερη σκέψη, την απεριόριστη ανάπτυξη των εννοιών και των ιδεών, την ακατάπαυστη αναζήτηση της αλήθειας. Δεν υπήρξε κανένα όριο για τους Έλληνες φιλοσόφους εκτός από αυτούς που τους επέβαλε η ίδια η ανθρώπινη φύση τους! Και κανένας βεβαίως περιορισμός δεν τους επιβλήθηκε από τους Θεούς τους - τους οποίους είχαν δημιουργήσει “κατ’ εικόνα” τους! Οι Θεοί τους είχαν ανθρώπινη μορφή και τους χαρακτήριζαν οι περισσότερες ανθρώπινες αρετές και ελλείψεις! Μπορούσαν σχεδόν να μιλούν μαζί τους, σα φίλος προς φίλο. Επιπλέον, οι Έλληνες ήταν ένας πολύ ενεργητικός, αισιόδοξος και εύθυμος λαός. Με όλα αυτά τα γνωρίσματα, η στάση τους απέναντι στο πεπρωμένο ήταν πολύ προηγμένη και σύγχρονη, όπως θα δούμε. Καταρχήν, οι Έλληνες πίστευαν βαθιά στο πεπρωμένο. Είχαν δε έναν πολύ περιγραφικό όρο γι’ αυτό: "ΕΙΜΑΡΜΕΝΗ". Η λέξη "Ειμαρμένη" είναι η μετοχή παρακειμένου του ρήματος "Μείρομαι" που σημαίνει: "από ένα διαιρετό σύνολο παίρνω το ιδιαίτερο εκείνο μέρος που μου αναλογεί". "Ειμαρμένη", λοιπόν, είναι "ένα ιδιαίτερο σύνολο εμπειρίας που έχει προκαθοριστεί να συμβεί στον καθένα από μας, για έναν βαθύτερο σκοπό". Σε αυτό το βαθύτερο σκοπό δόθηκε από τους Έλληνες η ονομασία "ΑΝΑΓΚΗ". Ο νόμος της ανάγκης είναι πάνω από κάθε άλλο νόμο! "Ανάγκα και θεοί πείθονται”, όπως έλεγαν!
Μπορούμε τώρα να έχουμε μία συνολικότερη εκτίμηση για το πώς έβλεπαν οι Έλληνες το πεπρωμένο. Το άτομο αποτελούσε γι’ αυτούς μία αυτόνομη και ελεύθερη μονάδα, μία μονάδα υψηλότατης αξίας. Εντούτοις, το άτομο αποτελούσε μέρος μόνο του συνόλου, μέρος μιας διαδικασίας σε εξέλιξη. Η “ανάγκη” είναι μια πανίσχυρη δύναμη που επιβάλλει ξεχωριστά και μεμονωμένα πεπρωμένα σε κάθε άτομο, έτσι ώστε το σύνολο αυτών των πεπρωμένων να εξυπηρετεί τους σκοπούς και την εξέλιξη του ανθρώπινου γένους. Αναγνωρίζουμε εδώ κάποιες πολύ αυθεντικές και προηγμένες ιδέες, ιδέες που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε "αστρολογικές". Σε τελική ανάλυση, δεν ήταν τυχαίο το γεγονός της ραγδαίας εξάπλωσης της αστρολογίας στον ελληνικό χώρο, μετά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην ανατολή. Το έδαφος είχε ήδη καλλιεργηθεί, ήδη από τους αρχαϊκούς και τους κλασικούς χρόνους.
Οι Έλληνες πίστευαν βαθιά στο πεπρωμένο, από την αρχή της ιστορίας τους. Στην καθημερινή τους ζωή δεν θα έκαναν κάποιο σημαντικό βήμα αν δεν βεβαιώνονταν πρώτα ότι ήταν όλα ευνοϊκά (η στιγμή, ο τόπος, οι παριστάμενοι άνθρωποι). Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο ανέλυαν διαρκώς τους οιωνούς γύρω τους, για να βρουν αν το πεπρωμένο απέναντι τους ήταν ευνοϊκό ή δυσμενές. Και τους απασχολούσε τόσο πολύ αυτό που δε δίσταζαν να ταξιδέψουν εκατοντάδες χιλιόμετρα, προκειμένου να συμβουλευτών π.χ. τα δύο διάσημα μαντεία της εποχής, των Δελφών και της Δωδώνης. Η πρόβλεψη του μέλλοντος εξελίχτηκε σε ιδιαίτερη τέχνη στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Έτσι, ακόμη κι αν η αστρολογία δεν ήταν γηγενής στην Ελλάδα το χώμα ήταν εύφορο για τη διάχυσή της. Στο πέρασμα του χρόνου η έννοια "Ειμαρμένη" συνδέθηκε στενά με την αστρολογία, σε τέτοιο βαθμό ώστε από τον 3ο αιώνα π.χ. και έπειτα οι Στωικοί φιλόσοφοι να εξετάζουν την "Ειμαρμένη" αποκλειστικά πάνω σε αστρολογικές βάσεις.
Το σημαντικό για μας είναι ότι οι Έλληνες ανέπτυξαν όχι μόνο ένα φιλοσοφικό πλαίσιο ευνοϊκό για την αστρολογία αλλά και μία κατά κάποιον τρόπο αστρολογική θεώρηση της ζωής! Και αυτό το πέτυχαν χωρίς να έχουν στη διάθεση τους κάποιο αστρολογικό υπόβαθρο, αλλά αποκλειστικά χάρη στην υψηλή συνειδητότητα τους και στη διαπεραστική λογική τους! Πριν προχωρήσω οφείλω να ομολογήσω ότι αυτό είναι ένα καινούργιο πεδίο έρευνας και πρέπει να γίνουν πρόσθετες μελέτες. Συνήγαγα τα συμπεράσματά μου κυρίως από τις εργασίες της αναγνωρισμένης αγγλίδας αρχαιολόγου Jane Harrison. Η Harrison μελέτησε προσεκτικά κάποιες ιδιαίτερες μορφές στην αρχαία ελληνική λαογραφία αποκαλούμενες "ΚΗΡΕΣ" ("KΗΡ" στον ενικό). Κάποιες "Kήρες" απεικονίζονται σε αμφορείς και οι περισσότερες από αυτές μοιάζουν σαν άσχημες νεράιδες ή γιγαντιαίες μέλισσες με ανθρώπινο πρόσωπο. Πρέπει για άλλη μία φορά να θυμηθούμε ότι Έλληνες είχαν μια πολύ ισχυρή τάση να “ανθρωπομορφοποιούν” τα πάντα, από τους Θεούς τους μέχρι και τις πιο αφηρημένες έννοιες. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, οι Κήρες είναι στην πραγματικότητα η ανθρωπόμορφη απεικόνιση κάποιων συγκεκριμένων εννοιών ή λεπτοφυών ενεργειών. Με τις Κήρες φαίνεται να σχετίζονται και οι λεγόμενες "Άρπυιες" (τις βλέπουμε στην παρακάτω φωτογραφία σα φτερωτές, χοντροκομμένες γυναίκες).
Η Harrison ερεύνησε τα αρχαία κείμενα και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το Κήρες αντιπροσωπεύουν κυρίως αόρατες, μικροσκοπικές οντότητες ή "ενέργειες". Για παράδειγμα, όταν κάποιος έπεφτε σοβαρά άρρωστος οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν ότι το σώμα του είχε “καταληφθεί” από Κήρες! Και με τη λέξη Κήρες δεν εννοούσαν ακριβώς δαίμονες αλλά μικροοργανισμοί, ιοί! Προς κατάπληξη των σημερινών ιατρών οι αρχαίοι Έλληνες φαίνεται να είχαν συλλάβει την έννοια των ιών χιλιάδες χρόνια πριν!
Εδώ φτάνουμε στην ουσία της έρευνάς μας. Οι Έλληνες είχαν "ανθρωπομορφοποιήσει" όχι μόνο τους ιούς αλλά ακόμη και τις “δονήσεις” της κάθε φευγαλέας στιγμής! Εάν ισχύει αυτό - και όλες οι ενδείξεις συμφωνούν - τότε συναντάμε εδώ μια σαφώς αστρολογική έννοια, και μάλιστα προχωρημένη. Όλοι μας βιώνουμε “καλές” όσο και “κακές” στιγμές στη ζωή μας. Όταν ζούμε κάτι άσχημο είναι γιατί τη συγκεκριμένη στιγμή - σύμφωνα με αρχαίους Έλληνες - έχουν μαζευτεί γύρω μας αόρατες Κήρες, “μολύνοντας” τον αέρα! Μολύνοντας οι Κήρες τον αέρα, η συγκεκριμένη κατάσταση που ζούμε γίνεται δυσμενής και συνεπώς όλα μας πηγαίνουν στραβά! Δεν είναι όλες οι Κήρες κακές, αφού υπάρχουν και καλές τέτοιες! Το σημαντικό είναι ότι οι Κήρες κατά κάποιον τρόπο αντιπροσωπεύουν τις καλές ή κακές αστρολογικές επιδράσεις της στιγμής! Αυτό καταδεικνύουν κάποιοι αρχαίοι αμφορείς και βάζα με Κήρες που απεικονίζεται σε αυτά. Αυτές οι απεικονίσεις οπτικοποιούν αρκετά καλά τη φύση των Κηρών. Η παρακάτω εικόνα μας παρουσιάζει τον Ηρακλή έτοιμο να σκοτώσει μία κακή Κήρα.
Αυτή η Κήρα έχει ένα πολύ άσχημο πρόσωπο και μπορεί να θεωρηθεί είτε σαν κάποιος παθογόνος ιός είτε σαν "κακή δόνηση", σαν "κακή στιγμή". Και στις δύο περιπτώσεις ο Ηρακλής εξοντώνει τον ιό ή την αρνητική δόνηση.
Σε μία άλλη απεικόνιση τώρα - από ένα συμπόσιο που ο μάντης Φινέας έδωσε προς τιμή των αργοναυτών που τον είχαν επισκεφτεί στην εξορία του - βλέπουμε την αναστάτωση και την ταραχή που ήταν ικανές να προκαλέσουν οι Άρπυιες. Σύμφωνα με την ιστορία, όλα έρεαν ομαλά σε αυτό το συμπόσιο, όταν ξαφνικά εμφανίστηκαν οι Άρπυιες που χάλασαν αμέσως την ατμόσφαιρα.
Δεξιά στην απεικόνιση φαίνεται - πάνω στο ανάκλιντρο του - ο ζαλισμένος από το μεθύσι αλλά και σαστισμένος από την άσχημη τροπή του συμποσίου Φινέας, ενώ στη μέση της απεικόνισης κάποιοι αγαθοί δαίμονες (ή οι ίδιοι οι αργοναύτες) κυνηγούν κραδαίνοντας τα σπαθιά τους τις Άρπυιες μακριά προς τη θάλασσα.
Μία άλλη σχετική με Κήρες απεικόνιση πηγάζει από το πιο δραματικό ίσως επεισόδιο της Ιλιάδας: o Αχιλλέας και ο Έκτωρ μονομαχούν μέχρι θανάτου, ενώ ο θεός Ερμής στέκεται ανάμεσα τους κρατώντας μια ζυγαριά και μετρώντας διαρκώς το προς ποιανού μέρος κλίνει η ζυγαριά.
Στα “πιάτα” της ζυγαριάς του θεού Ερμή παρατηρούμε ότι αντί των συνηθισμένων βαρών υπάρχουν δύο Κήρες. Αυτές οι Κήρες αντιπροσωπεύουν τη "φευγαλέα Ειμαρμένη" του κάθε ενός από τους δύο αυτούς ήρωες, την Ειμαρμένη του όπως αυτή διαμορφώνεται και αλλάζει διαρκώς πάνω στη μάχη - μέχρι τη στιγμή που κάποια στιγμή ένα μοιραίο χτύπημα θα κόψει το νήμα της ζωής του ενός από τους δύο ήρωες! Είναι συγκλονιστική αυτή η εικόνα και θα μπορούσαμε να πούμε ότι κατά κάποιον τρόπο η ζυγαριά του Ερμή και οι διαφορετικές Κήρες που μπαίνουν ανά πάσα στιγμή στα "πιάτα" της αντιπροσωπεύουν τα γενέθλια ωροσκόπια των δύο ανδρών και τις διελεύσεις τους, τη συγκεκριμένη στιγμή της μονομαχίας!
Πέρα από τις Κήρες, μία άλλη σημαντική αστρολογική φιγούρα στην αρχαιότητα θα μπορούσε να θεωρηθεί εκείνη του Διόνυσου! Οι ιστορικοί και οι αρχαιολόγοι συμφωνούν ότι ο Διόνυσος και ο Ορφέας (που στην πραγματικότητα είναι μια άλλη προσωποποίηση του Διόνυσου) είναι οι πιο αινιγματικοί Θεοί στο ελληνικό Πάνθεον. Θυμηθείτε ότι ο Διόνυσος εθεωρείτο σαν ο Θεός της "αυξητικής δύναμης" της φύσης, ο Θεός που βοηθούσε τη βλάστηση αλλά τα πλάσματα να αυξηθούν, να αναπτυχθούν και να ευημερήσουν. Κατά συνέπεια, ο Διόνυσος προσωποποιεί τις “χθόνιες” ζωτικές δυνάμεις της φύσης.
Το αξιοσημείωτο είναι ότι οι Έλληνες χρησιμοποίησαν τέσσερις διακριτικές μορφές για να απεικονίσουν το Διόνυσος: σαν ταύρο, σα λιοντάρι, σαν αετό και σα μεθυσμένο, εκστασιασμένο άνθρωπο! Τώρα, προφανώς αυτές οι τέσσερις αντιπροσωπεύσεις έχουν να κάνουν με τα τέσσερα ζώδια του σταθερού σταυρού (Ταύρος, Λέων, Σκορπιός και Υδροχόος. Ο αετός αντιπροσωπεύει το Σκορπιό, δεδομένου ότι είναι το εναλλακτικό απόκρυφο σύμβολό του ενώ το μεθυσμένο - και έτσι εν δυνάμει υπερβατικό - άτομο αντιπροσωπεύει τον Υδροχόο). Ποιο είναι, όμως, το βαθύτερο νόημα όλων αυτών;
Σήμερα ξέρουμε ότι ο προσδιορισμός της διάρκειας του έτους ήταν πρωταρχικής σημασίας στην αρχαιότητα (σκεφτείτε μόνο τα μεγαλιθικά μνημεία τύπου Stonehedge, που αναγέρθηκαν για τέτοιους σκοπούς). Στη μακρινή αρχαιότητα οι ισημερίες και τα ηλιοστάσια λάμβαναν χώρα στα ζώδια του Ταύρου, του Λέοντα, του Σκορπιού και του Υδροχόου. Κατά συνέπεια, αυτά τα 4 ζώδια αποτελούσαν για τους αρχαίους τις τέσσερις "πύλες" που άνοιγαν τις αντίστοιχες εποχές.
Η θεωρία των "τεσσάρων πυλών" αναπτύχθηκε κυρίως από τον επιφανή γαλλο - αμερικάνο αστρολόγο Dane Rudhyar. Σύμφωνα με αυτόν τα τέσσερα σταθερά ζώδια αντιπροσωπεύουν την απελευθέρωση των τεσσάρων θεμελιωδών συμπαντικών δυνάμεων:
- H δύναμη που απελευθερώνεται για να σχηματιστεί το άτομο (Ταύρος).
- Η δύναμη που απελευθερώνονται από το άτομο (Λέων).
- Η δύναμη που απελευθερώνεται για να σχηματιστεί το συμπαντικό άτομο (Σκορπιός)
- Και τέλος, η δύναμη που απελευθερώνεται από το συμπαντικό άτομο (Υδροχόος).
Η υπόθεσή μου είναι ότι Διόνυσος είναι μία σύνθετη μορφή που εκπροσωπεί και τις τέσσερις αυτές συμπαντικές δυνάμεις, και ανάλογα με την περίπτωση παίρνει τη μία ή την άλλη μορφή. Παραδόξως, το ίδιο θέμα των τεσσάρων σταθερών ζωδίων επαναλαμβάνεται στα Ευαγγέλια, ενώ το συναντάμε σε πολλές βυζαντινές εικόνες - με τους τέσσερις αποστόλους να παίρνουν τη θέση των τεσσάρων μεταμορφώσεων του Διόνυσου.
Από όσα είπαμε μέχρι τώρα γίνεται προφανές ότι οι Έλληνες είχαν αναπτύξει μια φιλοσοφία και μια θρησκεία που περιέλαβαν διάφορες αστρολογικές - στην ουσία - έννοιες. Αν και μέχρι τον τρίτο αιώνα π.χ. η αστρολογία δεν ήταν ιδιαίτερα διαδομένη στην Ελλάδα, έχουμε ενδείξεις ότι ορισμένοι Έλληνες σκέφτονταν αστρολογικά ήδη κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής περιόδου! Ο Όμηρος, για παράδειγμα, εικάζει σε πολλούς στίχους του (γραμμένους γύρω στον 8ο αιώνα π.Χ.) ότι το πεπρωμένο του κάθε ατόμου προκαθορίζεται. Αλλά αυτό που μας εκπλήσσει πραγματικά είναι ένας στίχος του που άνετα θα μπορούσε να αποτελεί αστρολογική δήλωση!
Λέει ο Όμηρος (σε ελεύθερη μετάφραση):
"Αν και ο Πολυδάμας και ο ‘Έκτωρ γεννήθηκαν την ίδια βραδιά, οι μοίρες τους διαφέρουν πολύ"!
Αναμφισβήτητα, αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί σα μία αστρολογική δήλωση. Ο Όμηρος φέρεται να γεννήθηκε στην Ιωνία, σε μια περιοχή που είχε στενές επαφές με τη Μέση Ανατολή. Η δήλωσή του δεν είναι η μοναδική αστρολογική που συναντάμε στην αρχαϊκή ελληνική λογοτεχνία. Οι Ορφικοί Ύμνοι (που κάποιοι υποστηρίζουν ότι γράφτηκαν πριν και από τα έπη Ομήρου, αν και έχουν υποστεί μακραίωνες επεμβάσεις) έχουν αρκετές αστρολογικές αναφορές.
Στον
"Ύμνο στα Αστέρια" για παράδειγμα, υπάρχει ένας στίχος που λέει τα εξής:
"Aστέρια, εσείς που καθορίζετε τη μοίρα όλων...".
Αυτό αποτελεί κάτι περισσότερο από μια ρητή αστρολογική δήλωση. Έπειτα, μια τρίτη μαρτυρία συναντάμε στα Έργα και Ημέρες του Ησίοδου, σε ένα έργο που γράφτηκε περίπου στο 690 π.Χ. Αυτό το βιβλίο δίνει οδηγίες στους αγρότες για το πότε είναι η κατάλληλη περίοδος για να κάνουν συγκεκριμένες γεωργικές εργασίες, ανάλογα με τις φάσεις του φεγγαριού και τις ανόδους των άστρων στον ορίζοντα. Τέτοιου είδους συμβουλές όμως έχουν έναν αστρολογικό χαρακτήρα.
Ακόμη και o Πλάτωνας, ο πιο επιφανής φιλόσοφος, ανέπτυξε φιλοσοφικές θεωρήσεις συγγενικές προς την αστρολογία.
Η πιο προφανής από αυτές είναι η έννοια της σχέσης της ανθρώπινης ψυχής με τα αστέρια. Σύμφωνα με Πλάτωνα ο δημιουργός φέρνει στη Γη τόσες ψυχές όσα είναι και τα αστέρια. Κατόπιν, όταν η κάθε ψυχή μπει σε ένα ανθρώπινο σώμα υπόκειται στις δοκιμασίες της ανθρώπινης υπόστασης. Εάν κατορθώσει να κυριαρχήσει στα ανθρώπινα πάθη η ψυχή επιστρέφει θριαμβεύτρια μετά στο προκαθορισμένο της αστέρι. Κατά συνέπεια, κάθε αστέρι που βλέπουμε τη νύχτα στον ουρανό είναι η ψυχή ενός ανθρώπου. Μάλιστα, τα φωτεινότερα αστέρια είναι οι ψυχές των πιο ενάρετων ανθρώπων, που κυριάρχησαν απόλυτα στα ανθρώπινα πάθη τους.
Έτσι, ο Πλάτων μας διδάσκει ότι η ψυχή είναι αθάνατη και ενσαρκώνεται στα ανθρώπινα πλάσματα μέσα από τα αστέρια. Και αυτή είναι πάλι μια αστρολογική έννοια. Από τον Πλάτωνα και έπειτα η αστρολογία άρχισε σταδιακά να διαδίδεται στην Ελλάδα και η φιλοσοφία της διαπέρασε τα πάντα, ιδιαίτερα την έννοια του πεπρωμένου. Το σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι Έλληνες - ακόμα κι αν δεν ανέπτυξαν αυτογενώς την ωροσκοπιακή αστρολογία και επομένως χωρίς να έχουν τα κατάλληλα εργαλεία στη διάθεση τους - είχαν ενσωματώσει μέσα στη λαϊκή τους παράδοση, αιώνες πριν από την επίσημη διάδοση της αστρολογίας στην Ελλάδα, κάποιες εξαιρετικά πλούσιες και εξελιγμένες αστρολογικές έννοιες!
Θωμάς Γαζής
Copyright: Θωμάς Δ. Γαζής
(Το άρθρο αυτό αποτελεί μέρος μίας διάλεξης με τίτλο: “La libre consideracion del destino en los pensadores griegos” που έδωσε ο Θωμάς Γαζής το 1998 στο διεθνές αστρολογικό συνέδριο που έγινε στην Arousa της Ισπανίας).
